Tłumaczenie oryginalnego artykułu: L Pignataro, M Mantovani, S Torretta, G Felisati and G Sambataro, ENT assessment in the integrated management of candidate for (maxillary) sinus lift, Acta Otorhinolaryngol Ital. 2008 Jun; 28(3): 110–119.
Źródło: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2644985/
Streszczenie
Jak stwierdzono na konferencji Consensus Conference w Babson College w 1996 r., podniesienie zatoki (szczękowej) jest „bezpieczną i przewidywalną” procedurą mającą na celu zwiększenie wysokości kości wyrostka zębodołowego w tylno-górnych obszarach wyrostka zębodołowego w celu umożliwienia rehabilitacji jamy ustnej i przywrócenia funkcji żucia za pomocą wszczepienie implantu stomatologicznego nawet w przypadku zaniku szczęki. Jednakże zabieg ma wpływ na delikatną homeostazę zatoki szczękowej: współistnienie chorób ogólnoustrojowych, nosowo-zatokowych lub zatok szczękowych może sprzyjać rozwojowi powikłań pooperacyjnych (szczególnie zapalenia zatok szczękowych), które może zagrozić dobremu wynikowi operacji. Na podstawie tych rozważań postępowanie u kandydatów do podniesienia zatok powinno obejmować uważną identyfikację wszelkich sytuacji przeciwwskazanych do zabiegu oraz, w przypadku podejrzenia choroby nosowo-zatokowej, ocenę kliniczną przeprowadzoną przez specjalistę ds. uszu, nosa i gardła, która powinna obejmować badanie nosa endoskopia i w razie potrzeby tomografia komputerowa okolicy szczękowo-twarzowej, szczególnie kompleksu ujścia-przewodu. Ten pierwszy krok profilaktyczno-diagnostyczny powinien być poświęcony wykryciu przypuszczalnie nieodwracalnych i potencjalnie odwracalnych przeciwwskazań do podniesienia zatok, natomiast drugi krok (profilaktyczno-terapeutyczny) ma na celu skorygowanie (głównie za pomocą chirurgii endoskopowej) takich potencjalnie odwracalnych ucha, nosa i przeciwwskazania do gardła, takie jak zaburzenia budowy anatomicznej środkowego odcinka przewodu pokarmowego, choroby flogistyczno-infekcyjne i łagodne nowotwory nosowo-zatokowe, których usunięcie pozwala na przywrócenie homeostazy nosowo-zatokowej, w celu przywrócenia fizjologicznego drenażu i wentylacji zatoki szczękowej. Trzeci etap (diagnostyczno-terapeutyczny) jest wymagany tylko w przypadku, gdy po operacji podniesienia zatoki występują głównie powikłania infekcyjne i zatokowe i ma na celu zapewnienie wczesnej diagnostyki i szybkiego leczenia zapalenia zatok szczękowych, aby w miarę możliwości uniknąć utraty implantu oraz, w szczególności związane z tym poważne komplikacje. Celem tego raportu jest szczegółowe opisanie tych trzech etapów w kontekście multidyscyplinarnego postępowania w przypadku podniesienia zatoki, w którym czynniki otorynolaryngologiczne mogą być kluczem do pomyślnego wyniku.
Słowa kluczowe: Zatoka przynosowa, Operacja zatok, Podniesienie zatoki, Funkcjonalna endoskopowa chirurgia zatok, Nieżyt nosa i zatok, Przeciwwskazania laryngologiczne
Wstęp
Stosowanie implantów stomatologicznych jest obecnie niezwykle rozpowszechnionym i niezwykle skutecznym sposobem zapewnienia rehabilitacji jamy ustnej. W ciągu ostatnich kilku lat zastosowano je w leczeniu górnego łuku zębowego, który przez dziesięciolecia był uważany przez implantologów za nienaruszalny ze względu na bliskość zatoki szczękowej i nieprzyjemne powikłania wynikające z jej chirurgicznego ataku. W tym kontekście chirurgiczne podniesienie zatoki wprowadzone przez Boyne’a i Jamesa w 1980 roku 1 umożliwia rehabilitację górnego łuku zębowego nawet w przypadku zaniku kości szczęki 2–4 na skutek zwiększonej aktywności osteoklastów i resorpcji kości w następstwie dolnego rozrostu kości zatoka szczękowa po utracie korzeni zębów 5. Podniesienie zatoki polega na utworzeniu kieszeni śluzówkowo-okostnowej nad dnem szczęki i pod błoną Schneidera, w której należy umieścić materiał przeszczepu (alprzeszczep, ksenoplast, alloplast) mogący sprzyjać zagęszczaniu kości poprzez indukcję osteoindukcji i osteokondukcji w celu zwiększenia wysokości kości wyrostka zębodołowego bez naruszania przestrzeni międzyzębodołowej. Na podstawie dobrych wyników zabiegów chirurgicznych opisanych w literaturze 2–7, które doprowadziły do opisania podniesienia zatoki jako „skutecznej procedury” podczas Konferencji Sinus Consensus w 1996 r. 8, zaobserwowano znaczny wzrost liczby bezzębnych kandydatów do zabiegu Ta procedura ma na celu całkowite przywrócenie funkcji żucia. Jednak przed podjęciem zabiegu podniesienia zatoki chirurdzy muszą rozważyć jego wpływ na fizjologię zatok, aby uniknąć niepożądanych powikłań, które mogą zagrozić pozytywnemu wynikowi. Specjalista ds. uszu, nosa i gardła (ENT) powinien odgrywać kluczową rolę w podejściu do każdego zabiegu podnoszenia zatok, ponieważ jego współpraca będzie cenna na różnych etapach niezbędnych do zapewnienia powodzenia operacji:
pierwszy krok profilaktyczno-diagnostyczny, mający na celu wykluczenie chorób nosowo-zatokowych mogących prowadzić do niepowodzenia operacji;
drugi krok profilaktyczno-terapeutyczny, mający na celu skorygowanie wszelkich zmian patologicznych, które stanowią odwracalne przeciwwskazania do podniesienia zatok;
trzeci etap diagnostyczno-terapeutyczny (w razie potrzeby) mający na celu szybkie rozpoznanie i właściwe leczenie ewentualnych powikłań związanych z podniesieniem zatoki.
Opieką nad kandydatami do zabiegu usunięcia zatoki powinien zajmować się chirurg stomatolog i laryngolog. Ponadto dostępność wielodyscyplinarnego zespołu chirurgicznego umożliwia wypróbowanie eksperymentalnych strategii chirurgicznych, takich jak łączona procedura dwuetapowa, podczas której laryngolog najpierw endoskopowo przywraca wentylację zatoki szczękowej poprzez usunięcie procesu patologicznego lub zmiany anatomicznej przeciwwskazaniem do operacji wszczepienia implantu, a następnie (po upływie co najmniej 3-4 tygodni) chirurg stomatologiczny wykonuje podniesienie zatoki i wprowadza implanty. Jako ekspert w dziedzinie fizjologii nosa i zatok, laryngolog powinien również odegrać użyteczną rolę w ustaleniu wraz z implantologiem schematu profilaktyki dla kandydata do zabiegu liftingu zatok, aby zmniejszyć ryzyko powikłań: rzucić palenie, unikać odwodnienia, zanieczyszczeń wdychanie, narażenie na działanie niskiej temperatury lub suchego powietrza oraz przyjmowanie leków o działaniu podobnym do atropiny to tylko niektóre przykłady zasad higieny wskazanych dla pacjenta. Artykuł ten skoncentruje się na roli laryngologa w leczeniu kandydatów do podniesienia zatoki i będzie zawierał krótki opis anatomii i fizjologii zatoki szczękowej oraz wpływu uniesienia zatoki na homeostazę szczęki.
Anatomofizjologia zatoki szczękowej
Zatoka szczękowa jest najszerszą zatoką przynosową, ma kształt piramidalny i znacznie różni się pod względem wielkości, chociaż średnia w wieku dorosłym wynosi: podstawa 35 x 35 milimetrów (mm) i wysokość 25 mm 9; jego pneumatyzacja jest związana z wiekiem pacjenta i obecnością zębów. Ściany zatoki szczękowej najbardziej zaangażowane podczas operacji podniesienia zatoki to ściana mezjalno-przedsionkowa, ściana dolna (lub podłoga) i ściana przyśrodkowa. Pierwsza składa się z cienkiej warstwy korowej zawierającej wiązkę nerwowo-naczyniową; drugi może przedstawiać przegrody lub grzbiety; a trzecia zawiera naturalne ujście przednio-górne, a czasami (25%) dodatkowe ujście w obszarze błony śluzowej, zwane ciemiączkami przednimi i tylnymi 10. Wydzielina szczękowa zbiega się do przewodu środkowego wyłącznie przez naturalne ujście. Ujście szczęki to eliptyczny otwór o długości 7–11 mm i szerokości 2–6 mm 11, który nie otwiera się bezpośrednio do jamy nosowej, ponieważ jest osłonięty od strony środkowej przez wyrostek kolczysty, który reprezentuje przyśrodkową ścianę kostną szczeliny zwanej lejkiem która rozciąga się od jej wlotu (rozworu półksiężycowego) do zatoki szczękowej. Wewnętrzna warstwa zatoki szczękowej składa się z błony śluzowej o grubości 0,13–0,5 mm (błona Schneidera), pokrytej nabłonkiem wielowarstwowym i kolumnowym (100–150 rzęsek na komórkę kolumnową, z częstotliwością 1000 uderzeń na minutę), który kontynuuje do błony śluzowej nosa i zawiera komórki podstawne, walcowate i globulkowe spoczywające na błonie podstawnej 10 12 13. Niektóre gruczoły surowicze i śluzowe, które pogrubiają się w pobliżu ujścia ujścia, znajdują się w blaszce właściwej. Oprócz tego, że działa jako bariera immunologiczna, narażony bezpośrednio na wdychane powietrze, rzęskowy nabłonek dróg oddechowych transportuje w kierunku naturalnego ujścia zatoki szczękowej warstwę lepkiego żelu 14. Około 2 litrów wydzieliny szczęki dziennie 9 składa się z wody ( 96%), glikoproteiny (3-4%), immunoglobuliny, laktoferyna, prostaglandyny, lizozym, leukotrieny i histamina i są odprowadzane do przewodu środkowego z szybkością 1 cm/min, dzięki czemu śluzówka antralna może zostać całkowicie wymieniona w ~20-30 minut 15. Na produkcję śluzu wpływa kontrola układu współczulnego i przywspółczulnego, uwalnianie neuropeptydów, czynniki środowiska fizycznego i leki 15, a drenaż szczęki zależy od utlenowania zatok, które zapewniane jest głównie przez bezpośrednią wymianę gazową w postaci ilości tlenu we krwi nie wystarczy 15. Wydzielina szczęki może zostać usunięta jedynie poprzez aktywny system transportu drenażu, ponieważ nie może ona wykorzystać siły ciężkości: w rzeczywistości naturalne ujście u dorosłych osób znajduje się wysoko w ścianie przyśrodkowej, kilka milimetrów nad dnem zatoki. Wyniki niektórych badań eksperymentalnych sugerują, że transport śluzowo-rzęskowy przebiega genetycznie określonymi ścieżkami w kształcie gwiazdy 16 od dna szczęki do naturalnego ujścia, które jest wyłącznym punktem wypływu, nawet w obecności innych otworów wykonanych naturalnie lub chirurgicznie. Wydaje się również, że przepływ śluzu dopasowuje się do kształtu wnętrza zatoki, w miarę jak wydzielina gęstnieje na wznoszącym się brzegu kostnym, a faza żelowa przesuwa się po fazie surowiczej, aby przedostać się przez najwęższe kanały za pomocą tzw. „zjawiska mostkowania”. 15. Patofizjologią leżącą u podstaw choroby zatok szczękowych jest upośledzony drenaż wydzieliny zatokowej związany z drożnością ujścia, upośledzona funkcja nabłonka lub zmieniona wydzielina nosowa 17. Homeostaza zatok zostaje zakłócona w obecności patogennych substancji szkodliwych, takich jak czynniki środowiskowe (zanieczyszczenie, upośledzona wilgotność powietrza wdychanego ), choroby ogólnoustrojowe zaburzające skład śluzu lub ruch rzęsek (mukowiscydoza, zespół Kartagenera i Mouniera-Kuhna, odwodnienie, leki ciliostatyczne) lub zmiany anatomiczne utrudniające fizjologiczną wentylację i drenaż szczęki (takie jak wyrostek hiperplastyczny, małżowina pęcherzowa, zwężenie ujścia, skrzywienie przegrody czy polipowatość nosa zatykająca odcinek środkowo-przewodowy). Prowadzi to do upośledzenia drenażu szczęki i czynności rzęsek, przy obniżonym stężeniu tlenu i podwyższonym stężeniu dwutlenku węgla, a następnie dysfunkcji nabłonka, co predysponuje do infekcji powodujących obrzęk i przerost błony śluzowej kompleksu ujścia-przewodu (OMC), z pogorszeniem wentylacji zatok i drenaż 15.
Wpływ uniesienia zatok na homeostazę zatoki szczękowej
Każde leczenie chirurgiczne zatoki szczękowej aktywuje komórkowe mediatory stanu zapalnego i sprzyja przejściowemu zapaleniu zatok, a im większy obszar odsłonięty, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia pooperacyjnej reakcji zapalnej. W przypadku liftingu zatok rozwój wtórnej infekcji prowadzi do możliwej utraty przeszczepu kostnego 18. Zapalenie zatok szczękowych jest w rzeczywistości najczęstszym powikłaniem po liftingu i chociaż stosowane kryteria diagnostyczne nie zawsze są jasne 18 zgłoszono w 0–27% przypadków w badaniach klinicznych 19–26. W nowszym badaniu, w którym zastosowano standardowe kryteria diagnostyczne laryngologiczne, podostre zapalenie zatok szczękowych rozwinęło się u 4,5% pacjentów poddawanych liftingowi zatok szczękowych, a przewlekłe zapalenie zatok szczękowych po uniesieniu u 1,3% 27. Podniesienie zatok może utrudniać fizjologiczny drenaż szczęki do środka mięso na różne sposoby. Urazowe uniesienie błony Schneidera ponad dno szczęki może przejściowo i nieprzewidywalnie zahamować czynność rzęsek 15, a także predysponować do zmiany składu śluzu w wyniku infekcji bakteryjnych 15, podobnie jak perforacja błoniastej wyściółki zatok podczas odwarstwiania (co może wystąpić nawet u 56% pacjentów) przypadków) 24 25. Ponadto drożność OMC może zostać naruszona przez:
- przemijający zapalny obrzęk okostnej;
- nadmierne uniesienie dna błony śluzowej szczęki, zwłaszcza w obecności torbieli antralnych wyściełających dno zatoki 18, co można zaobserwować w 1,6–22% przypadków 28–32;
- fragmenty przeszczepu przechodzące przez rany błony śluzowej do zatoki szczękowej i utrudniające naturalne ujście, szczególnie jeśli są one > 5 mm 15 33.
Jednakże powszechnie wiadomo, że błona śluzowa zatok może szybko naprawić uszkodzenia powstałe w wyniku operacji 34, dlatego należy założyć, że każdy zabieg podnoszenia zatok czasowo upośledza fizjologię zatok szczękowych, a czasami uniemożliwia pooperacyjne przywrócenie prawidłowej homeostazy zatok, co może prowadzić do bakteryjnego zapalenia zatok szczękowych, a tym samym pogarszać wynik operacji i samopoczucie pacjenta. W tym względzie i potwierdzając inne doniesienia 8 35, prospektywne badanie Timmengi i in. 36 wykazali, że błona śluzowa szczęki może się regenerować po podniesieniu zatok, szczególnie jeśli drenaż zatok jest prawidłowy. Stwierdzenie w tym badaniu łagodnej pooperacyjnej reakcji zapalnej w badaniu histomorfologicznym biopsji błony śluzowej zatoki szczękowej 36 należy zatem interpretować jako fizjologiczny wyraz układu obronnego błony śluzowej dróg oddechowych, który może być również obserwowane u zdrowych osób, które nie przeszły operacji 36 37. Dobrze znany jest także szybki powrót zatoki szczękowej do pooperacyjnego stanu jałowego 36 38. Ten wewnętrzny potencjał błony śluzowej zatok do powrotu do stanu homeostatycznego po urazie chirurgicznym metodą podnoszenia zatok nazywa się podatność zatok: im lepsze warunki początkowe (wysoka podatność), tym mniejsze ryzyko powikłań. Natomiast nadmierne ryzyko należy uznać za przeciwwskazanie do zabiegu. Ambitnym celem jest identyfikacja wystarczających obiektywnych parametrów, aby stworzyć „wskaźnik podatności zatok”, który można by wykorzystać do oceny przydatności podnoszenia zatok u poszczególnych pacjentów.
Krok 1. Pierwsza ocena profilaktyczno-diagnostyczna laryngologiczna
Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, podatność zatok u każdego pacjenta (lub obecność czynników ryzyka uniesienia zatok) powinna zostać oceniona przed operacją w celu określenia względnego progu ryzyka na podstawie prawdopodobieństwa powikłań pooperacyjnych (wykres blokowy ). Obejmuje to dokładne zebranie wywiadu w celu wykrycia wszelkich wcześniejszych urazów nosa lub operacji nosa, niedrożności dróg oddechowych przez nos lub nawracających lub przewlekłych chorób nosowo-zatokowych 12, a także obecności jakichkolwiek chorób ogólnoustrojowych, które mogą zakłócać integrację implantu, takich jak niewyrównana cukrzyca, niedobory odporności, lubieżne nawyki (palenie, nadużywanie alkoholu, zażywanie kokainy), choroby odontotyczne (choroby okołowierzchołkowe, parodontopatia) lub napromienianie szczęki 5 9 15 25. Ponadto wszyscy pacjenci z objawami radiologicznymi lub anamnestycznymi sugerującymi dyswentylację zatok szczękowych powinni poddać się badaniu otorynolaryngologicznemu z endoskopią nosa oraz, jeśli istnieją wskazania, tomografii komputerowej (CT) okolicy szczękowo-twarzowej (w tym OMC) w celu ustalenia ewentualnych przeciwwskazań do liftingu zatok. Zmniejszy to ryzyko powikłań pooperacyjnych, zapewniając ulgę pacjentowi i dobrą gwarancję medyczno-prawną dla chirurga jamy ustnej.
Ocena radiologiczna
Wykazano, że konwencjonalne obrazowanie radiograficzne jest wiarygodne jedynie w 73% w przypadku chorób błony śluzowej zatok szczękowych 18. Jednakże ta luka diagnostyczna została obecnie wypełniona poprzez wprowadzenie wysokiej rozdzielczości osiowej i czołowej tomografii komputerowej przynosowej 39 oraz przedoperacyjnej CT okolicy szczękowo-twarzowej (po przejęciu OMC), zwłaszcza nowa wielorzędowa CT z akwizycją submilimetryczną, stała się niemal obowiązkowa w leczeniu chirurgii implantologicznej, gdy podejrzewa się choroby nosowo-zatokowe 40–42. Tomografia komputerowa jest niezwykle przydatna, ponieważ umożliwia ocenę wysokości kości szczęki 41, a tym samym pozwala określić najlepsze podejście chirurgiczne, czas wszczepienia implantu (jednoczesne lub opóźnione) oraz najodpowiedniejszy rodzaj przeszczepu. Ponieważ wielu implantologów rutynowo zleca tomografię komputerową szczęki DENTASCAN w celu przygotowania umiejscowienia implantu, naszym zdaniem bardzo ważne jest, aby radiolog zbadał również OMC, jeśli zaprogramowane jest podniesienie zatoki. Sugerowano także, że objętość zatoki szczękowej można zmierzyć przedoperacyjnie za pomocą trójwymiarowej rekonstrukcji obrazów tomografii komputerowej w celu wyboru najlepszego miejsca dawczego, gdy potrzebne są autogenne przeszczepy kości 43, jednak zastosowanie to nie wydaje się być rutynowo wykonalne 43. CT może przed operacją wykryć obecność wąskiej zatoki szczękowej 44 lub nieprawidłową anatomię zatoki i przegrodę Underwooda, co opisano w 20–58% przypadków 45–48. Badanie morfologii zatok za pomocą tomografii komputerowej dostarcza cennych informacji, ponieważ obecność przegród w dnie zatoki może skomplikować uniesienie zatoki, utrudniając odwrócenie płytki kostnej i uniesienie błony zatokowej 22. Skany CT z uzyskaniem OMC również odgrywają ważną rolę podstawową rolę w leczeniu uniesienia zatoki z laryngologicznego punktu widzenia, ponieważ bardzo precyzyjnie wskazują położenie i drożność ujścia szczęki oraz wykrywają towarzyszące zmiany anatomiczne środkowego odcinka zatoki lub współistniejące choroby zatok 12, które należy skorygować przed próbą uniesienia zatoki , ponieważ ryzyko rozwoju pooperacyjnego zapalenia zatok jest zwiększone u pacjentów z zaburzonym klirensem zatok 3. Do innych badań radiologicznych, które zyskują coraz większe znaczenie w ocenie chorób zatok, zalicza się rezonans magnetyczny (MRI) 49, chociaż nie jest on przydatny w ocenie kości.
Endoskopia
Endoskopia nosa jest powszechnie akceptowaną metodą oceny przewodu środkowego 3, ponieważ poprzez bezpośrednią wizualizację OMC może przed operacją wykryć czynniki upośledzające drenaż zatoki szczękowej, które mogą być odpowiedzialne za negatywny wynik operacji. Co więcej, jest to szczególnie przydatne w leczeniu chirurgicznej korekcji zatok przed próbą uniesienia zatoki. Głównym celem badania endoskopowego jest ocena stanu okolicy lejkowo-mięsnej, czasami zagrożonej przestrzenną konkurencją pomiędzy jej najważniejszymi elementami (wyrostkiem kolczystym, pęcherzem sitowym i nasieniem agger nasi) 50 51 a innymi strukturami anatomicznymi, takie jak grzebienie przegrody, małżowina pęcherzowa małżowiny nosowej środkowej lub jej paradoksalne zagięcie czy masywny polip sitowy 12. Udokumentowano związek pomiędzy pooperacyjnym rozwojem zapalenia zatok a istniejącymi wcześniej chorobami zatok szczękowych 22 oraz korelacja pomiędzy zapaleniem zatok a wielkością ujścia szczęki 52. Ze względu na to, że położenie czaszki ujścia szczęki sprawia, że jego mechaniczne zablokowanie jest mało prawdopodobne 3, wielu autorów 3 zaleca endoskopię nosa przed uniesieniem zatoki szczękowej jedynie w przypadku pacjentów z przebytymi procesy patologiczne w szczęce lub udokumentowana historia upośledzenia luzów szczęki, a także sugeruje się, że endoskopowe stwierdzenie łagodnego zapalenia błony śluzowej nie jest bezwzględnym przeciwwskazaniem do uniesienia zatok 37.
Przeciwwskazania otorynolaryngologiczne do podniesienia zatoki szczękowej
Wszelkie przeciwwskazania otorynolaryngologiczne należy wykryć przed zabiegiem i, jeśli to możliwe, skorygować przed wykonaniem zabiegu podniesienia zatoki.
Przeciwwskazania te można podzielić na prawdopodobnie nieodwracalne i potencjalnie odwracalne 15 53 54. Do tych pierwszych zalicza się:
anatomiczno-strukturalne, trwałe i niemożliwe do skorygowania zaburzenia ścian nosa i/lub błony śluzowej nosa i zatok, które mogą poważnie zakłócać prawidłową homeostazę fizjologii nosa i zatok (np. blizny pourazowe lub pooperacyjne, następstwa radioterapii);
procesy zapalne i infekcyjne, w tym nawracające lub przewlekłe zapalenie zatok (z lub bez współistniejących polipów nosowo-zatokowych), którego nie można wyleczyć ze względu na wrodzone zaburzenia oczyszczania śluzowo-rzęskowego (np. mukowiscydoza, zespół Kartagenera, zespół Younga), nadwrażliwość na kwas acetylosalicylowy (zgodnie z definicją wyróżniającej się triady klinicznej obejmującej polipowatość nosowo-zatokową, astmę i nadwrażliwość na kwas acetylosalicylowy) lub wady immunologiczne (np. zespół nabytego niedoboru odporności, immunosupresja farmakologiczna);
specyficzne choroby ziarniniakowe o lokalizacji nosowo-zatokowej (np. ziarniniakowatość Wegenera, sarkoidoza);
łagodne nowotwory nosowo-zatokowe (np. brodawczak odwrócony, śluzak, włókniakowatość sitowo-szczękowa) oraz nowotwory złośliwe nosowo-zatokowe obejmujące zatokę szczękową i/lub sąsiadujące struktury anatomiczne (np. przerzuty i nowotwory pierwotne wywodzące się z nabłonka, neuroektodermę, nowotwory kości, tkanek miękkich, tkanek zębów lub układu limfatycznego), które poważnie zakłócają homeostazę nosowo-zatokową, zarówno przed, jak i po leczeniu.
Istnieje jednak znacznie więcej przeciwwskazań otorynolaryngologicznych, które potencjalnie można odwrócić dzięki odpowiedniemu leczeniu farmakologicznemu lub chirurgicznemu:
ograniczone zaburzenia anatomiczno-strukturalne dróg drenażu zatoki szczękowej (np. skrzywienie przegrody, paradoksalne zagięcie małżowiny środkowej, małżowina pęcherzowa, przerost mięśnia aggera, obecność komórek Hallera, blizny pooperacyjne na błonie śluzowej nosa, zrosty OMC) ;
procesy flogistyczno-infekcyjne (np. ostre wirusowe lub bakteryjne zapalenie nosa i zatok, nieinwazyjne grzybicze zapalenie nosa i zatok, nawracające i przewlekłe zapalenie nosa i zatok, któremu sprzyja jedna z wyżej wymienionych zmian anatomicznych warunkujących zwężenie dróg drenażu szczęki), alergiczne zapalenie nosa i zatok, polipowatość nosa i zatok grupy I-IV (klasyfikacja Stambergera);
ciała obce antroetoidalne;
przetoka ustno-antralna niezwiązana z szeroką szczeliną kostną i po ostatecznym zamknięciu chirurgicznym;
łagodne nowotwory nosowo-zatokowe, które upośledzają drogi drenażu szczęki przed zabiegiem podniesienia zatoki lub po nim, których usunięcie może przywrócić homeostazę nosowo-zatokową i nie uszkadzać układu transportu śluzowo-rzęskowego (np. torbiele śluzowe, ziarniniaki cholesterinowe, polipy nosków nosowych ).
Wiele z tych potencjalnie odwracalnych przeciwwskazań do podniesienia zatoki otorynolaryngologicznej można selektywnie poddać funkcjonalnej endoskopowej chirurgii zatok (FESS).
Krok 2. Profilaktyka i terapia: rola chirurgii endoskopowej
Potencjalnie odwracalne przeciwwskazania otorynolaryngologiczne do operacji podniesienia zatoki należy skorygować za pomocą zachowawczej terapii zachowawczej lub funkcjonalnej endoskopowej chirurgii zatok – FESS – (obecny złoty standard w wielu stanach nosowo-zatokowych poddawanych operacji) w celu przywrócenia fizjologicznego klirensu zatoki szczękowej i wentylacji, po czym możliwe jest wykonanie zabiegu podniesienia zatoki w celu rozpoczęcia rehabilitacji jamy ustnej. Niektórzy autorzy 55–57 proponują także kontrolowane endoskopowo procedury augmentacji dna zatoki w celu śródoperacyjnego sprawdzenia umiejscowienia materiału przeszczepu i oceny integralności błony Schneidera poprzez bezpośrednią obserwację jej sprężystego odkształcenia aż do osiągnięcia maksymalnego uniesienia. Nie można jednak uznać tego za standardową procedurę, której stosowanie powinno ograniczać się do badań naukowych, ponieważ jest ona nadal wymagająca technicznie i wymaga znacznego dodatkowego sprzętu. Co więcej, choć może szybko uwidocznić perforacje błony zatokowej, nie jest w stanie uniknąć ich wystąpienia 57.
Niniejszym przedstawiamy krótki opis aktualnych możliwości terapeutycznych w leczeniu niektórych potencjalnie odwracalnych przeciwwskazań otorynolaryngologicznych do zabiegu podnoszenia zatok.
Zapalenie nosa i zatok oraz łagodne nowotwory nosa i zatok
W przypadku ostrego nieżytu nosa i zatok, który dotyka aż 16% populacji USA 58 59 i 8% Europejczyków 60, leczenie powinien ustalać lekarz laryngolog. Może to obejmować doustne podawanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych 61 i stosowanie miejscowych leków obkurczających błonę śluzową (maksymalnie przez 3 dni) w celu przywrócenia drożności ujścia zatok i złagodzenia objawów 61 62. Jeśli podejrzewa się ostre wirusowe zapalenie nosa i zatok, należy nie zaleca się stosowania antybiotyków 63, a pacjentów z ostrym bakteryjnym zapaleniem błony śluzowej nosa o łagodnym przebiegu należy uważać za kandydatów do obserwacji klinicznej, jeśli zapewniona jest kontrola 64. Jeśli stan pacjenta nie poprawi się w ciągu 7 dni od diagnozy lub pogorszy się w dowolnym momencie 61, należy rozpocząć podawanie antybiotyków, takich jak amoksycylina 65-67 lub cefalosporyny o rozszerzonym spektrum działania 68 i podawać przez co najmniej 7 dni 69. Nie ma dowodów potwierdzających skuteczność steroidów ogólnoustrojowych w ostrym zapaleniu nosa i zatok, a jedynie słabe dowody przemawiają za ich stosowaniem miejscowych steroidów donosowych u pacjentów z ostrym wirusowym zapaleniem nosa i zatok lub alergicznym zapaleniem błony śluzowej nosa (mogą one zmniejszyć obrzęk błony śluzowej) 61 70. Szereg badań klinicznych (głównie wspieranych przez przemysł) wykazało skuteczność miejscowych kortykosteroidów w przypadkach ostrego bakteryjnego zapalenia nosa i zatok 71 72, ale stosowanie leków obkurczających błonę śluzową i kortykosteroidów oprócz płukania solą fizjologiczną i leków mukolitycznych nie zostało zatwierdzone przez Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków w ostrym zapaleniu nosa i zatok. Kliniczny wpływ terapii przeciwhistaminowej na wirusowe zapalenie zatok nie został jeszcze oceniony61, ale nie wydaje się, aby był on znaczący u pacjentów nieatopowych z ostrym bakteryjnym zapaleniem zatok64.
Oprócz eliminacji infekcji, obecne leczenie przewlekłego zapalenia błony śluzowej nosa i zatok obejmuje również identyfikację i korekcję podstawowego czynnika predysponującego (zmiany anatomiczne OMC, alergopatia, polipowatość nosa). Chirurgia endoskopowa stała się powszechnym sposobem zapewnienia rehabilitacji funkcjonalnej, ponieważ umożliwia precyzyjną i zdecydowaną interwencję terapeutyczną przy minimalnym negatywnym wpływie na delikatną fizjologię nosa i zatok 73 oraz dobrym wyniku leczenia pacjenta. W najbardziej zaawansowanych ośrodkach tradycyjne podejście do chirurgii zatoki szczękowej zostało zastąpione endoskopową uncinektomią, antrostomią środkowego mięśnia oraz etmoidektomią przednią i tylną 73. Opis leczenia chirurgicznego anomalii strukturalnych warunkujących zaburzony drenaż zatoki szczękowej znajduje się w: następna sekcja. W przypadku alergicznego zapalenia nosa i zatok lub współistniejącej astmy należy najpierw wdrożyć leczenie miejscowymi lub ogólnoustrojowymi lekami przeciwhistaminowymi 74, chromoglikanem disodowym i swoistą immunoterapią 73, a w razie potrzeby pacjenta skierować na ocenę alergii. W przypadku nawracającego zapalenia oskrzeli przydatna może być także ocena pneumologiczna. Pacjentów ze współistniejącą polipowatością nosa, która w populacji ogólnej występuje u 0–86% mężczyzn i 0–39% kobiet 75, należy klasyfikować do grup leczonych na podstawie stopnia patologii. Pacjenci z I grupy klinicznej Stammberger (z polipowatością antrochoanalną, ACP) 76 powinni być poddani zabiegowi chirurgicznemu jako leczeniu pierwszego rzutu 77 78: ACP wycina się z dostępu endoskopowego przez nos, a następnie wykonuje się antrostomię środkową w celu usunięcia podstawa od zatoki szczękowej 79 80. Ostatnio opisano również, że zastosowanie zasilanego instrumentarium FESS jest skuteczne w całkowitym usunięciu ACP, łącznie z jego częścią antralną 81 82. Jeżeli do części antralnej nie można dotrzeć przez nos, można zastosować podejście łączone przez można zastosować dół kła 79. Wszelkie inne łagodne nowotwory nosowo-zatokowe, takie jak torbiele śluzówki szczęki, również należy usunąć operacyjnie lub aspirować przed 33. rokiem życia lub w momencie augmentacji zatok 53. Pacjenci z II grupy Stammbergera (z chorobą klinowo-choanalną lub polipy etmido-choanalne) 76 powinni zostać poddani polipektomii łącznie z sfenoidotomią bezpośrednią drogą paraseptyczną lub selektywnej ethmoidotomii tylnej przy użyciu FESS 79. Pacjenci z III i IV grupy Stammbergera (z polipami nosa związanymi z przewlekłym zapaleniem nosa i zatok bez eozynofilii lub z eozynofilią) 76 należy poddać endoskopowemu leczeniu chirurgicznemu, jeśli nie można osiągnąć całkowitego wyzdrowienia za pomocą antybiotyków i steroidów ogólnoustrojowych 83, a pooperacyjnie należy zastosować miejscowe leczenie steroidami, aby uniknąć nawrotów 79. W przypadku nieinwazyjnego grzybiczego zapalenia zatok, grzybicze zapalenie zatok kulkę należy usunąć za pomocą endoskopii przeznosowej 84, natomiast obecnie terapią alergicznego grzybiczego zapalenia zatok jest endoskopowa operacja zatok z miejscowym podawaniem kortykosteroidów i leków przeciwgrzybiczych 85.
Zmiany anatomiczne OMC i przetok ustno-antralnych
W przypadku chorób zatok związanych ze zmianami anatomicznymi, które upośledzają fizjologiczny drenaż szczęki i są przyczyną dyswentylacji zatok, przed wykonaniem liftingu zatok należy zastosować FESS w celu udrożnienia OMC. Do najczęstszych zmian wymagających korekcji chirurgicznej należą skrzywienia przegrody nosowej, które w populacji ogólnej sięgają 56,4% 86. Oprócz tradycyjnej techniki reflektorowej, endoskopową – a obecnie zasilaną endoskopią funkcjonalną 87 – chirurgię przegrody uważa się za bezpieczną i skuteczną metodę, szczególnie w przypadku deformacji tylnych i górnych, do których dostęp przy użyciu tradycyjnej techniki jest utrudniony, i można ją przeprowadzić w tym samym czasie co FESS 88 89. Duże komórki agger nasi, które stwierdza się aż u 52% populacji 86 90 91, otwiera się endoskopowo 12, natomiast prawdziwe conchae bullosae, czyli pneumatyzacje małżowiny nosowej środkowej, z częstością 8,3 -42,5% w populacji ogólnej 86 90–94 wymaga chirurgicznej resekcji blaszki bocznej bocznej małżowiny nosowej środkowej pneumatycznej 12. Wszelkie inne zmiany anatomiczne nosowo-zatokowe, takie jak paradoksalne zgięcie małżowiny środkowej (częstość w populacji ogólnej 5,3–24,2% ) 86 90–93 lub podoczodołowe komórki sitowe (Hallera) (częstość w populacji ogólnej 1-9,4%) 86 90 91, a także pooperacyjne zrosty OMC, które występują u 0,4–44% pacjentów poddawanych zabiegowi operację nosa, w zależności od techniki chirurgicznej 95–98, należy skorygować endoskopowo przed podjęciem próby podniesienia zatok, jeśli są one powiązane z wywiadem, klinicznym lub instrumentalnym stwierdzeniem choroby zatok.
Przetoki ustno-antralne, które według doniesień występują u 5-25% pacjentów po ekstrakcji zębów górnych 99 100, są wyraźnym przeciwwskazaniem do zabiegu liftingu zatok. Dlatego należy je najpierw leczyć za pomocą korekcji chirurgicznej i odpowiedniego leczenia 101, aby uzyskać środowisko zatok wolne od choroby 102. Skuteczne, długotrwałe zamknięcie przetoki ustno-antralnej zależy od stanu fizjologicznego szczęki sinus 103. Po stabilnym i całkowitym wygojeniu obszarów zębodołowo-antralnych można rozważyć możliwość podniesienia zatoki, w zależności od lokalnej sytuacji i pozostałej luki kostnej.
Krok 3. Diagnoza i terapia: postępowanie w powikłaniach pooperacyjnych
Powikłania pooperacyjne zabiegu podniesienia zatoki można podzielić na powikłania wczesne i późne: do pierwszych zalicza się rozerwanie błony Schneidera, śródoperacyjne przemieszczenie implantów do zatoki szczękowej, rozejście się rany chirurgicznej jamy ustnej z utworzeniem przetoki ustno-antralnej, krwiaki i ostre zapalenie zatok szczękowych ; do tych ostatnich zalicza się przewlekłe zapalenie zatok szczękowych i sekwestrację kości, czasami prowadzące do przeszczepu kości i utraty implantu 12 33. W przypadku nadmiernego wypełnienia worka, zwłaszcza materiałem do przeszczepu pod ostrym kątem, lub jeśli śródoperacyjne odłączenie błony jest niewystarczające, może dojść do rozerwania błony Schneidera 48 104. Zapalenie zatok szczękowych jest najczęstszym powikłaniem pooperacyjnym 19–26, choć jego wystąpienie po liftingu nie zawsze jest określone na podstawie precyzyjnych kryteriów laryngologicznych 18. Przyczyną może być:
brak aseptyki podczas zabiegu chirurgicznego 38;
dyswentylacja zatoki szczękowej na skutek niedrożności ujścia dróg oddechowych w wyniku obrzęku błony śluzowej 105;
infekcja martwych fragmentów kości unoszących się do zatoki 106;
niewykryta wcześniej choroba upośledzająca drenaż szczęki.
Niewielkie śródoperacyjne perforacje błony zatokowej nie wydają się być odpowiedzialne za zapalenie zatok szczękowych u zdrowych osób 18, jednak większe perforacje odsłaniają większą powierzchnię przeszczepionej kości do środowiska zatok, a zatem prowadzą do większego ryzyka penetracji fragmentów kostnych do światła zatoki i rozwój poliftingowego zapalenia nosa i zatok 18 106. Mechanizm chorobotwórczy może rozpocząć się od wysunięcia się implantów do światła zatoki, gdzie jako ciała obce mogą wywołać stan zapalny upośledzający funkcjonowanie zatok układ śluzowo-rzęskowy; następujący obrzęk błony śluzowej prowadzi do niedrożności ujścia szczęki, infekcji i zapalenia zatok szczękowych 107. Ogólne wytyczne dotyczące zapobiegania przejściowemu i przewlekłemu zapaleniu zatok szczękowych po podniesieniu zatok obejmują okołooperacyjną profilaktykę antybiotykową i pooperacyjne stosowanie miejscowych kortykosteroidów w celu zapewnienia drożności ujścia szczęki 3 21 25 108 109. Stosowanie leków obkurczających błonę śluzową budzi kontrowersje, ponieważ wywołując zwężenie naczyń, mogą jeszcze bardziej pogorszyć i tak już niskie prężność tlenu w zatoce 110. Rola laryngologów w leczeniu w przypadku podniesionego zapalenia zatok szczękowych, ma zagwarantować wczesną diagnostykę i leczenie. Wczesne leczenie farmakologiczne lub (w zaawansowanych stadiach) chirurgiczne, umożliwiające szybkie przywrócenie wentylacji i drenażu zatoki szczękowej, nie tylko pozwoli uniknąć utraty przeszczepu i implantów, ale także zapobiegnie poważnym powikłaniom, takim jak septyczna zakrzepica żylna, szczególnie w przypadku ostrej zdarzenia ropne 12 34. W celu postawienia prawidłowej i szybkiej diagnozy, oprócz endoskopii nosa i zatok, laryngolog może przystąpić do aspiracji zawartości zatok do badania cytologicznego i oceny mikrobiologicznej 111. TK jest także niezwykle przydatną metodą wykrywania procesów patologicznych. Jeżeli samo leczenie farmakologiczne nie jest w stanie opanować infekcji zatok, wytyczne dotyczące leczenia przemijającego zapalenia nosa i zatok sugerują zastosowanie endoskopii przeznosowej w celu ustalenia drenów w szczęce w celu płukania zatok, a jeśli to nie przyniesie całkowitego wyzdrowienia w ciągu trzech tygodni ( lub w obecności odsłoniętych i zamaskowanych przeszczepów wewnątrzzatokowych) należy rozważyć łyżeczkowanie chirurgiczne metodą FESS 3 12 35 102 108 109. W przypadku przewlekłego zapalenia zatok szczękowych należy dodatkowo zastosować endoskopowe leczenie chirurgiczne na leczenie 3 35 102 108 109. Z opublikowanych danych oraz z własnego doświadczenia wynika, że zakażony materiał przeszczepu i implanty należy usunąć, gdyż wyeliminowanie źródła zakażenia zapobiegnie nawrotom zapalenia nosa i zatok 102 112; jednakże niektórzy Autorzy 107 z powodzeniem stosowali alternatywne metody leczenia polegające na częściowej resekcji przeszczepów. Zgłaszano także przypadki nieprawidłowego ułożenia lub przypadkowego przemieszczenia implantów stomatologicznych wewnątrz zatoki szczękowej jako późnych powikłań po podniesieniu zatoki 5 25. W przypadku potwierdzenia takich zdarzeń w diagnostyce endoskopowej nosa i badaniach radiologicznych, migrujące implanty należy usunąć chirurgicznie w celu aby zapobiec rozwojowi zapalenia błony śluzowej nosa i zatok w wyniku przerwanego oczyszczania śluzowo-rzęskowego lub reakcji tkankowej 113-115. W przypadku chorób nosa lub zatok, metodą z wyboru należy rozważyć FESS, jednak w przypadku braku infekcji zatok i prawidłowego OMC, implanty można odzyskać za pomocą:
Wnioski
W przypadku podejrzenia współistniejących chorób nosowo-zatokowych związanych z dyswentylacją, laryngolodzy odgrywają główną rolę w leczeniu kandydatów do zabiegu liftingu zatok. Ich zaangażowanie we wszystkich trzech etapach: profilaktyczno-diagnostycznym, profilaktyczno-terapeutycznym i diagnostyczno-terapeutycznym umożliwia identyfikację wszelkich przypuszczalnie nieodwracalnych lub potencjalnie odwracalnych przeciwwskazań do podniesienia zatok i wyleczenie (jeśli to możliwe) procesów patologicznych lub zaburzeń anatomicznych potencjalnie prowadzących do niepowodzenia chirurgicznego, a także zapewnić wczesne wykrywanie i leczenie wszelkich powikłań pooperacyjnych, które mogą zagrozić dobremu wynikowi operacji. Dostępność wielodyscyplinarnego zespołu chirurgicznego, w skład którego wchodzi dobrze wyszkolony laryngolog, nie tylko zwiększa prawdopodobieństwo lepszego wyniku zabiegu, ale także zapewnia dobrą gwarancję medyczno-prawną chirurgom jamy ustnej lub szczękowo-twarzowym podejmującym operację liftingu zatok.
Źródła:
1. Boyne PJ, James RA. Grafting of the maxillary sinus floor with autogenous marrow bone. J Oral Surg 1980;38:613-6. [PubMed] [Google Scholar]
2. Raghoebar GM, Brouwer TJ, Reintsema H, Van Oort RP. Augmentation of the maxillary sinus floor with autogenous bone for the placement of endosseous implants: a preliminary report. J Oral Maxillofac Surg 1993;51:1198-203. [PubMed] [Google Scholar]
3. Timmenga NM, Raghoebar GM, Boering G, van Weissenbruch R. Maxillary sinus function after sinus lifts for the insertion of dental implants. J Oral Maxillofac Surg 1997;55:936-9. [PubMed] [Google Scholar]
4. van den Bergh JP, ten Bruggenkate CM, Krekeler G, Tuinzing DB. Maxillary sinus floor elevation and grafting with human demineralized freeze dried bone. Clin Oral Implants Res 2000;11:487-93. [PubMed] [Google Scholar]
5. Smiler DG, Johnson PW, Lozada JL, Misch C, Rosenlicht JL, Tatum OH Jr, et al. Sinus lift grafts and endosseous implants. Treatment of the atrophic posterior maxilla. Dent Clin North Am 1992;36:151-86. [PubMed] [Google Scholar]
6. ten Bruggenkate CM, van den Bergh JP. Maxillary sinus floor elevation: a valuable pre-prosthetic procedure. Periodontol 2000 1998;17:176-82. [PubMed] [Google Scholar]
7. Raghoebar GM, Timmenga NM, Reintsema H, Stegenga B, Vissink A. Maxillary bone grafting for insertion of endosseous implants: results after 12-124 months. Clin Oral Implants Res 2001;12:279-86. [PubMed] [Google Scholar]
8. Jensen OT, Shulman LB, Block MS, Iacono VJ. Report of the Sinus Consensus Conference of 1996. Int J Oral Maxillofac Implants 1998;13 Suppl:11-45. [PubMed] [Google Scholar]
9. Small SA, Zinner ID, Panno FV, Shapiro HJ, Stein JI. Augmenting the maxillary sinus for implants: report of 27 patients. Int J Oral Maxillofac Implants 1993;8:523-8. [PubMed] [Google Scholar]
10. Stammberger H. Functional Endoscopic Sinus Surgery. The Messerklinger Technique. First Edn. Philadelphia: BC Decker; 1991. [Google Scholar]
11. Lang J, Bressel S. The hiatus semiluminaris, the infundibulum and the ostium of the sinus maxillaris, the anterior attached zone of the concha nasalis and its distance to the landmarks of the outer and inner nose. Gegenbaurs Morphol Jahrb 1988;134:637-46. [PubMed] [Google Scholar]
12. Testori T, Weinstein R, Wallace S. La chirurgia del seno mascellare e le alternative terapeutiche. First Edn. Viterbo: Acme-Promoden; 2005. [Google Scholar]
13. Stammberger H. History of rhinology: anatomy of the paranasal sinuses. Rhinology 1989;27:197-210. [PubMed] [Google Scholar]
14. Stammberger H. Nasal and paranasal sinus endoscopy. A diagnostic and surgical approach to recurrent sinusitis. Endoscopy 1986;18:213-8. [PubMed] [Google Scholar]
15. Mantovani M. Implicazioni otorinolaringoiatriche nell’elevazione del seno mascellare. In: Testori T, Weinstein R, Wallace S, editors. La chirurgia del seno mascellare e le alternative terapeutiche. Viterbo: Acme-Promoden; 2005. p. 40. [Google Scholar]
16. Messerklinger W. On the drainage of the human paranasal sinuses under normal and pathological conditions. 1. Monatsschr Ohrenheilkd Laryngorhinol 1966;100:56-68. [PubMed] [Google Scholar]
17. Bailey BJ. Head and neck surgery-Otolaryngology. Second Edn. Philadelphia: Lippincott-Raven Publishers; 1998. [Google Scholar]
18. Buiter C. Endoscopy of the upper airways. First Edn. Amsterdam: Exerpta Medica; 1976. [Google Scholar]
19. Misch CE. Maxillary sinus augmentation for endosteal implants: organized alternative treatment plans. Int J Oral Implantol 1987;4:49-58. [PubMed] [Google Scholar]
20. Chanavaz M. Maxillary sinus: anatomy, physiology, surgery, and bone grafting related to implantology-eleven years of surgical experience (1979-1990). J Oral Implantol 1990;16:199-209. [PubMed] [Google Scholar]
21. Quiney RE, Brimble E, Hodge M. Maxillary sinusitis from dental osseointegrated implants. J Laryngol Otol 1990;104:333-4. [PubMed] [Google Scholar]
22. Tidwell JK, Blijdorp PA, Stoelinga PJ, Brouns JB, Hinderks F. Composite grafting of the maxillary sinus for placement of endosteal implants. A preliminary report of 48 patients. Int J Oral Maxillofac Surg 1992;21:204-9. [PubMed] [Google Scholar]
23. Ueda M, Kaneda T. Maxillary sinusitis caused by dental implants: report of two cases. J Oral Maxillofac Surg 1992;50:285-7. [PubMed] [Google Scholar]
24. Kasabah S, Krug J, Simunek A, Lecaro MC. Can we predict maxillary sinus mucosa perforation? Acta Medica (Hradec Kralove) 2003;46:19-23. [PubMed] [Google Scholar]
25. Regev E, Smith RA, Perrott DH, Pogrel MA. Maxillary sinus complications related to endosseous implants. Int J Oral Maxillofac Implants 1995;10:451-61. [PubMed] [Google Scholar]
26. Kaptein ML, de Putter C, de Lange GL, Blijdorp PA. Survival of cylindrical implants in composite grafted maxillary sinuses. J Oral Maxillofac Surg 1998;56:1376-80. [PubMed] [Google Scholar]
27. Timmenga NM, Raghoebar GM, van Weissenbruch R, Vissink A. Maxillary sinusitis after augmentation of the maxillary sinus floor: a report of 2 cases. J Oral Maxillofac Surg 2001;59:200-4. [PubMed] [Google Scholar]
28. Casamassimo PS, Lilly GE. Mucosal cysts of the maxillary sinus: a clinical and radiographic study. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1980;50:282-6. [PubMed] [Google Scholar]
29. Allard RH, van der Kwast WA, van der Waal I. Mucosal antral cysts. Review of the literature and report of a radiographic survey. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1981;51:2-9. [PubMed] [Google Scholar]
30. MacDonald-Jankowski DS. Mucosal antral cysts in a Chinese population. Dentomaxillofac Radiol 1993;22:208-10. [PubMed] [Google Scholar]
31. MacDonald-Jankowski DS. Mucosal antral cysts observed within a London inner-city population. Clin Radiol 1994;49:195-8. [PubMed] [Google Scholar]
32. Harar RP, Chadha NK, Rogers G. Are maxillary mucosal cysts a manifestation of inflammatory sinus disease? J Laryngol Otol 2007;121:751-4. [PubMed] [Google Scholar]
33. Ziccardi VB, Betts NJ. Complicanze dell’incremento del seno mascellare. In: Jensen OT, editor. Gli innesti del seno mascellare in implantologia. Milano: Scienza e Tecnica Dentistica; 2000. p. 201. [Google Scholar]
34. Zimbler MS, Lebowitz RA, Glickman R, Brecht LE, Jacobs JB. Antral augmentation, osseointegration, and sinusitis: the otolaryngologist’s perspective. Am J Rhinol 1998;12:311-6. [PubMed] [Google Scholar]
35. Stammberger H. Endoscopic endonasal surgery: concepts in treatment of recurring rhinosinusitis. Part II. Surgical technique. Otolaryngol Head Neck Surg 1986;94:147-56. [PubMed] [Google Scholar]
36. Timmenga NM, Raghoebar GM, Liem RS, van Weissenbruch R, Manson WL, Vissink A. Effects of maxillary sinus floor elevation surgery on maxillary sinus physiology. Eur J Oral Sci 2003;111:189-97. [PubMed] [Google Scholar]
37. Timmenga NM, Raghoebar GM, van Weissenbruch R, Vissink A. Maxillary sinus floor elevation surgery. A clinical, radiographic and endoscopic evaluation. Clin Oral Implants Res 2003;14:322-8. [PubMed] [Google Scholar]
38. Misch CM. The pharmacologic management of maxillary sinus elevation surgery. J Oral Implantol 1992;18:15-23. [PubMed] [Google Scholar]
39. Zinreich SJ. Imaging of chronic sinusitis in adults: X-ray, computed tomography, and magnetic resonance imaging. J Allergy Clin Immunol 1992;90:445-51. [PubMed] [Google Scholar]
40. Tachibana H, Matsumoto K. Applicability of X-ray computerized tomography in endodontics. Endod Dent Traumatol 1990;6:16-20. [PubMed] [Google Scholar]
41. Dula K, Buser D. Computed tomography/oral implantology. Dental-CT: a program for the computed tomographic imaging of the jaws. The indications for preimplantological clarification. Schweiz Monatsschr Zahnmed 1996;106:550-63. [PubMed] [Google Scholar]
42. Besimo C, Lambrecht JT, Nidecker A. Dental implant treatment planning with reformatted computed tomography. Dentomaxillofac Radiol 1995;24:264-7. [PubMed] [Google Scholar]
43. Uchida Y, Goto M, Katsuki T, Soejima Y. Measurement of maxillary sinus volume using computerized tomographic images. Int J Oral Maxillofac Implants 1998;13:811-8. [PubMed] [Google Scholar]
44. van den Bergh JP, ten Bruggenkate CM, Disch FJ, Tuinzing DB. Anatomical aspects of sinus floor elevations. Clin Oral Implants Res 2000;11:256-65. [PubMed] [Google Scholar]
45. Underwood AS. An inquiry into the anatomy and pathology of the maxillary sinus. J Anat Physiol 1910;44:354-69. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
46. Jensen OT, Greer R. Immediate placing of osseointegrating implants into the maxillary sinus augmented with mineralized cancellous allograft and Gore-Tex: second-stage surgical and histological findings. In: Laney WR, Tolman DE, editors. Tissue integration in oral orthopaedic and maxillofacial reconstruction. Chicago: Quintessence; 1992. p. 321. [Google Scholar]
47. Betts NJ, Miloro M. Modification of the sinus lift procedure for septa in the maxillary antrum. J Oral Maxillofac Surg 1994;52:332-3. [PubMed] [Google Scholar]
48. Ulm CW, Solar P, Krennmair G, Matejka M, Watzek G. Incidence and suggested surgical management of septa in sinus-lift procedures. Int J Oral Maxillofac Implants 1995;10:462-5. [PubMed] [Google Scholar]
49. White SC, Pharoah MJ. Oral radiology-Principles and practice. Fourth Edn. St Louis: Mosby, Year Book Inc.; 2000. [Google Scholar]
50. Metha D. Atlas of endoscopic sinusal surgery. First Edn. Philadelphia: Lea & Febiger; 1993. [Google Scholar]
51. Watelet JB, Van Cauwenberge P. Applied anatomy and physiology of the nose and paranasal sinuses. Allergy 1999;54:14-25. [PubMed] [Google Scholar]
52. Stierna P, Soderlund K, Hultman E. Chronic maxillary sinusitis. Energy metabolism in sinus mucosa and secretion. Acta Otolaryngol 1991;111:135-43. [PubMed] [Google Scholar]
53. Mantovani M. Controindicazioni ORL al lifting antrale. In: XII Congresso Nazionale SICO. Montecatini Terme: 2001. p. 9-13. [Google Scholar]
54. Sambataro G, Mantovani M, Scotti A. Rialzo del seno mascellare e implicazioni sulle sue funzioni. In: Chiapasco M, Romeo E, editors. La riabilitazione impiantivo-protesica nei casi complessi. Torino: Utet; 2003. p. 292. [Google Scholar]
55. Engelke W, Deckwer I. Endoscopically controlled sinus floor augmentation. A preliminary report. Clin Oral Implants Res 1997;8:527-31. [PubMed] [Google Scholar]
56. Baumann A, Ewers R. Minimally invasive sinus lift. Limits and possibilities in the atrophic maxilla. Mund Kiefer Gesichtschir 1999;3:S70-3. [PubMed] [Google Scholar]
57. Nkenke E, Schlegel A, Schultze-Mosgau S, Neukam FW, Wiltfang J. The endoscopically controlled osteotome sinus floor elevation: a preliminary prospective study. Int J Oral Maxillofac Implants 2002;17:557-66. [PubMed] [Google Scholar]
58. Benson V, Marano MA. Current estimates from the National Health Interview Survey, 1995. Hyattsville (MD): National Center for Health Statistics; 1998 [Data from Vital and Health Statistics, series 10: data from the National Health survey, No. 199:1-428]. [PubMed]
59. Cherry DK, Woodwell DA. National Ambulatory Medical Care Survey: 2000 Summary. Hyattsville (MD): National Center for Health Statistics; 2000 [Advance data from Vital and Health Statistics, No. 328:1-32]. [PubMed]
60. Anand VK. Epidemiology and economic impact of rhinosinusitis. Ann Otol Rhinol Laryngol 2004;193:3-5. [PubMed] [Google Scholar]
61. Rosenfeld RM, Andes D, Bhattacharyya N, Cheung D, Eisenberg S, Ganiats TG, et al. Clinical practice guideline: adult sinusitis. Otolaryngol Head Neck Surg 2007;137:S1-31. [PubMed] [Google Scholar]
62. Caenen M, Hamels K, Deron P, Clement P. Comparison of decongestive capacity of xylometazoline and pseudoephedrine with rhinomanometry and MRI. Rhinology 2005;43:205-9. [PubMed] [Google Scholar]
63. Arroll B, Kenealy T. Antibiotics for the common cold and acute purulent rhinitis. Cochrane Database Syst Rev 2005;3:CD000247. [PubMed] [Google Scholar]
64. Fokkens W, Lund V, Bachert C, Clement P, Helllings P, Holmstrom M, et al. EAACI position paper on rhinosinusitis and nasal polyps executive summary. Allergy 2005;60:583-601. [PubMed] [Google Scholar]
65. Lau J, Zucker D, Engels EA, Balk E, Barza M, Terrin N. Diagnosis and treatment of acute bacterial rhinosinusitis. Evid Rep Technol Assess 1999;9:1-5. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
66. Williams JWJ, Aguilar C, Cornell J, Chiquette ED, Makela M, Holleman DR. Antibiotics for acute maxillary sinusitis. Cochrane Database Syst Rev 2003;2:CD000243. [PubMed] [Google Scholar]
67. [No authors listed]. Antimicrobial treatment guidelines for acute bacterial rhinosinusitis. Sinus and Allergy Health Partnership. Otolaryngol Head Neck Surg 2000;123:5-31. [PubMed] [Google Scholar]
68. Benninger M. Guidelines on the treatment of ABRS in adults. Int J Clin Pract 2007;61:873-6. [PubMed] [Google Scholar]
69. Gehanno P, Beauvillain C, Bobin S, Chobaut JC, Desaulty A, Dubreuil C. Short therapy with amoxicillin-clavulanate and corticosteroids in acute sinusitis: results of a multicentre study in adults. Scand J Infect Dis 2000;32:679-84. [PubMed] [Google Scholar]
70. Malm L. Pharmacological background to decongesting and anti-inflammatory treatment of rhinitis and sinusitis. Acta Otolaryngol 1994;515:53-5. [PubMed] [Google Scholar]
71. Dolor RJ, Witsell DL, Hellkamp AS, Williams JW Jr, Califf RM, Simel DL. Comparison of cefuroxime with or without intranasal fluticasone for the treatment of rhinosinusitis. The CAFFS Trial: a randomized controlled trial. JAMA 2001;286:3097-105. [PubMed] [Google Scholar]
72. Meltzer EO, Bachert C, Staudinger H. Treating acute rhinosinusitis: comparing efficacy and safety of mometasone furoate nasal spray, amoxicillin, and placebo. J Allergy Clin Immunol 2005;116:1289-95. [PubMed] [Google Scholar]
73. Passali D, Bellussi L. Revision of the European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyposis (EP3OS) with particular attention to acute and recurrent rhinosinusitis. Acta Otorhinolaryngol Ital 2007;27:1-21. [PubMed] [Google Scholar]
74. Braun JJ, Alabert JP, Michel FB, Quiniou M, Rat C, Cougnard J. Adjunct effect of loratadine in the treatment of acute sinusitis in patients with allergic rhinitis. Allergy 1997;52:650-5. [PubMed] [Google Scholar]
75. Larsen K, Tos M. The estimated incidence of symptomatic nasal polyps. Acta Otolaryngol 2002;122:179-82. [PubMed] [Google Scholar]
76. Stammberger H. Examination and endoscopy of nose and paranasal sinuses. In: Mygind N, Lindholdt T, editors. Nasal polyps. An inflammatory disease and its treatment. Copenhagen: Munksgaard; 1997. p. 120. [Google Scholar]
77. Basak S, Karaman CZ, Akdilli A, Metin KK. Surgical approaches to antrochoanal polyps in children. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 1998;46:197-205. [PubMed] [Google Scholar]
78. Aktas D, Yetiser S, Gerek M, Kurnaz A, Can C, Kahramanyol M. Antrochoanal polyps: analysis of 16 cases. Rhinology 1998;36:81-5. [PubMed] [Google Scholar]
79. Castelnuovo P, De Bernardi F, Delù G, Padoan G, Bignami M, De Zen M. Rational treatment of nasal polyposis. Acta Otorhinolaryngol Ital 2005;25:3-29. [PubMed] [Google Scholar]
80. Bozzo C, Garrel R, Meloni F, Stomeo F, Crampette L. Endoscopic treatment of antrochoanal polyps. Eur Arch Otorhinolaryngol 2007;264:145-50. [PubMed] [Google Scholar]
81. Hong SK, Min YG, Kim CN, Byun SW. Endoscopic removal of the antral portion of antrochoanal polyp by powered instrumentation. Laryngoscope 2001;111:1774-8. [PubMed] [Google Scholar]
82. Gendeh BS, Long YT, Misiran K. Antrochoanal polyps: clinical presentation and the role of powered endoscopic polypectomy. Asian J Surg 2004;27:22-5. [PubMed] [Google Scholar]
83. Bachert C, Hörmann K, Mösges R, Rasp G, Riechelmann H, Müller R. An update on the diagnosis and treatment of sinusitis and nasal polyposis. Allergy 2003;58:176-91. [PubMed] [Google Scholar]
84. Grosjean P, Weber R. Fungus balls of the paranasal sinuses: a review. Eur Arch Otorhinolaryngol 2007;264:461-70. [PubMed] [Google Scholar]
85. Castelnuovo P, Gera R, Di Giulio G, Canevari FR, Benazzo M, Emanuelli E. Paranasal sinus mucose. Acta Otorhinolaryngol Ital 2000;20:6-15. [PubMed] [Google Scholar]
86. Lerdlum S, Vachiranubhap B. Prevalence of anatomic variation demonstrated on screening sinus computed tomography and clinical correlation. J Med Assoc Thai 2005;88:S110-5. [PubMed] [Google Scholar]
87. Sousa A, Iniciarte L, Levine H. Powered endoscopic nasal septal surgery. Acta Med Port 2005;18:249-55. [PubMed] [Google Scholar]
88. Giles WC, Gross CW, Abram AC, Greene WM, Avner TG. Endoscopic septoplasty. Laryngoscope1994;104:1507-9. [PubMed] [Google Scholar]
89. Castelnuovo P, Pagella F, Cerniglia M, Emanuelli E. Endoscopic limited septoplasty in combination with sinonasal surgery. Facial Plast Surg 1999;15:303-7. [PubMed] [Google Scholar]
90. Liu X, Zhang G, Xu G. Anatomic variations of the ostiomeatal complex and their correlation with chronic sinusitis: CT evaluation. Zhonghua Er Bi Yan Hou Ke Za Zhi 1999;34:143-6. [PubMed] [Google Scholar]
91. Mazza D, Bontempi E, Guerrisi A, Del Monte S, Cipolla G, Perrone A. Paranasal sinuses anatomic variants: 64-slice CT evaluation. Minerva Stomatol 2007;56:311-8. [PubMed] [Google Scholar]
92. Basic N, Basic V, Jelic M, Nikolic V, Jukic T, Hat J. Pneumatization of the middle nasal turbinate: a CT study. Lijec Vjesn 1998;120:200-1. [PubMed] [Google Scholar]
93. Kayalioglu G, Oyar O, Govsa F. Nasal cavity and paranasal sinus bony variations: a computed tomographic study. Rhinology 2000;38:108-13. [PubMed] [Google Scholar]
94. Midilli R, Aladag G, Erginöz E, Karci B, Savas R. Anatomic variations of the paranasal sinuses detected by computed tomography and the relationship between variations and sex. Kulak Burun Bogaz Ihtis Derg 2005;14:49-56. [PubMed] [Google Scholar]
95. Catalano PJ, Roffman EJ. Evaluation of middle meatal stenting after minimally invasive sinus techniques (MIST). Otolaryngol Head Neck Surg 2003;128:875-81. [PubMed] [Google Scholar]
96. Anand VK, Tabaee A, Kacker A, Newman JG, Huang C. The role of mitomycin C in preventing synechia and stenosis after endoscopic sinus surgery. Am J Rhinol 2004;18:311-4. [PubMed] [Google Scholar]
97. Lee JY, Lee SW. Preventing lateral synechia formation after endoscopic sinus surgery with a silastic sheet. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 2007;133:776-9. [PubMed] [Google Scholar]
98. Shrime MG, Tabaee A, Hsu AK, Rickert S, Close LG. Synechia formation after endoscopic sinus surgery and middle turbinate medialization with and without FloSeal. Am J Rhinol 2007;21:174-9. [PubMed] [Google Scholar]
99. Del Rey-Santamaria M, Valmaseda Castellón E, Berini Aytés L, Gay Escoda C. Incidence of oral sinus communications in 389 upper thirmolar extraction. Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2006;11:E334-8. [PubMed] [Google Scholar]
100. Rothamel D, Wahl G, d’Hoedt B, Nentwig GH, Schwarz F, Becker J. Incidence and predictive factors for perforation of the maxillary antrum in operations to remove upper wisdom teeth: prospective multicentre study. Br J Oral Maxillofac Surg 2007;45:387-91. [PubMed] [Google Scholar]
101. Watzak G, Tepper G, Zechner W, Monov G, Busenlechner D, Watzek G. Bony press-fit closure of oro-antral fistulas: a technique for pre-sinus lift repair and secondary closure. J Oral Maxillofac Surg 2005;63:1288-94. [PubMed] [Google Scholar]
102. Brook I. Sinusitis of odontogenic origin. Otolaryngol Head Neck Surg 2006;135:349-55. [PubMed] [Google Scholar]
103. Güven O. A clinical study on oroantral fistulae. J Craniomaxillofac Surg 1998;26:267-71. [PubMed] [Google Scholar]
104. Aimetti M, Romagnoli R, Ricci G, Massei G. Maxillary sinus elevation: the effect of macrolacerations and microlacerations of the sinus membrane as determined by endoscopy. Int J Periodontics Restorative Dent 2001;21:581-9. [PubMed] [Google Scholar]
105. Aust R, Drettner B. Oxygen tension in the human maxillary sinus under normal and pathological conditions. Acta Otolaryngol 1974;78:264-9. [PubMed] [Google Scholar]
106. Perko M. Maxillary sinus and surgical movement of maxilla. Int J Oral Surg 1972;1:177-84. [PubMed] [Google Scholar]
107. Raghoebar GM, van Weissenbruch R, Vissink A. Rhino-sinusitis related to endosseous implants extending into the nasal cavity. A case report. Int J Oral Maxillofac Surg 2004;33:312-4. [PubMed] [Google Scholar]
108. Schaefer SD, Manning S, Close LG. Endoscopic paranasal sinus surgery: indications and considerations. Laryngoscope 1989;99:1-5. [PubMed] [Google Scholar]
109. Davis WE, Templer JW, LaMear WR. Patency rate of endoscopic middle meatus antrostomy. Laryngoscope 1991;101:416-20. [PubMed] [Google Scholar]
110. Tiwana PS, Kushner GM, Haug RH. Maxillary sinus augmentation. Dent Clin North Am 2006;50:409-24. [PubMed] [Google Scholar]
111. Bhattacharyya N. Bilateral chronic maxillary sinusitis after the sinus-lift procedure. Am J Otolaryngol 1999;20:133-5. [PubMed] [Google Scholar]
112. Lebowitz RA, Jacobs JB, Tavin ME. Safe and effective infundibulotomy technique. Otolaryngol Head Neck Surg 1995;113:266-70. [PubMed] [Google Scholar]
113. Raghoebar GM, Vissink A. Treatment for an endosseous implant migrated into the maxillary sinus not causing maxillary sinusitis: case report. Int J Oral Maxillofac Implants 2003;18:745-9. [PubMed] [Google Scholar]
114. Sugiura N, Ochi K, Komatsuzaki Y. Endoscopic extraction of a foreign body from the maxillary sinus. Otolaryngol Head Neck Surg 2004;130:279-80. [PubMed] [Google Scholar]
115. Scorticati MC, Raina G, Federico M. Cluster-like headache associated to a foreign body in the maxillary sinus. Neurology 2002;59:643-4. [PubMed] [Google Scholar]
116. Biglioli F, Goisis M. Access to the maxillary sinus using a bone flap on a mucosal pedicle: preliminary report. J Craniomaxillofac Surg 2002;30:255-9. [PubMed] [Google Scholar]
117. Nakamura N, Mitsuyasu T, Ohishi M. Endoscopic removal of a dental implant displaced into the maxillary sinus: technical note. Int J Oral Maxillofac Surg 2004;33:195-7. [PubMed] [Google Scholar]
118. Kim JW, Lee CH, Kwon TK, Kim DK. Endoscopic removal of a dental implant through a middle meatal antrostomy. Br J Oral Maxillofac Surg 2007;45:408-9. [PubMed] [Google Scholar]
119. Felisati G, Lozza P, Chiapasco M, Borloni R. Endoscopic removal of an unusual foreign body in the sphenoid sinus: an oral implant. Clin Oral Implants Res 2007;18:776-80. [PubMed] [Google Scholar]
120. Kitamura A. Removal of a migrated dental implant from a maxillary sinus by transnasal endoscopy. Br J Oral Maxillofac Surg 2007;45:410-1. [PubMed] [Google Scholar]